11.Di tích Ngã Ba Cò Nòi.
Ngã ba Cò Nòi là điểm giao giữa quốc lộ 37 với quốc lộ 6 thuộc địa phận xã Cò Nòi, huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La. Địa danh này đã đi vào lịch sử dân tộc như một mốc son khắc ghi thời kỳ chiến đấu oanh liệt của lực lượng Thanh niên xung phong Việt Nam trong cuộc kháng chiến trường kỳ chống thực dân Pháp xâm lược.
Sau chiến dịch Biên giới 1950, cục diện chiến trường thay đổi có lợi cho ta, thực dân Pháp dần đánh mất thế chủ động. Với sự trợ giúp của Liên Xô và các nước XHCN, Việt Minh chuyển từ thế phòng ngự chiến lược sang phản công chiến lược. Điều đó được minh chứng bằng những thắng lợi liên tiếp của quân ta diễn ra trong giai đoạn này như: Chiến dịch Tây Bắc, Hòa Bình 1952, chiến dịch Thượng Lào 1953…Trước những thất bại nặng nề đó, thực dân Pháp đã rút toàn bộ quân đồn trú ở tập đoàn cứ điểm Nà Sản về đồng bằng Bắc Bộ để tăng cường lực lượng, phương tiện chiến tranh cho tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ, hòng biến nơi đây thành một pháo đài "Bất khả xâm phạm" nhằm thu hút bộ đội chủ lực của ta lên để tiêu diệt và xoay chuyển tình thế.
Trước tình hình đó, tháng 12/1953; Bộ Chính trị và Chủ tịch Hồ Chí Minh quyết định mở chiến dịch Điện Biên Phủ, lấy nơi đây làm điểm quyết chiến chiến lược, tiêu diệt toàn bộ lực lượng địch và kết thúc cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc ta.
Trong chiến dịch lịch sử này, Sơn La đóng một vị trí chiến lược hết sức quan trọng, là cửa ngõ tiến vào Tây Bắc, con đường huyết mạch nối đồng bằng Bắc Bộ, chiến khu Việt Bắc, Liên khu III, IV với chiến trường Điện Biên Phủ. Đồng thời, Sơn La cũng là một hậu phương lớn, gần chiến trường nên việc tiếp tế sức người, sức của cho chiến dịch gặp nhiều thuận lợi. Từ Yên Bái qua đèo Lũng Lô, bến phà Tạ Khoa theo đường 13 (quốc lộ 37 hiện nay) là huyết mạch giao thông nối liền với quốc lộ 41 (quốc lộ 6 hiện nay) tại ngã ba Cò Nòi để tiến lên chiến trường Điện Biên Phủ. Ngã ba Cò Nòi là một thung lũng hẹp kéo dài, xung quanh được bao bọc bằng những quả đồi thấp, nhấp nhô như sóng lượn. Tất cả mọi hoạt động chi viện của quân và dân ta như lực lượng, vận chuyển vũ khí, lương thực, thực phẩm... từ Yên Bái sang, từ đồng bằng Bắc bộ lên Điện Biên Phủ đều phải đi qua nút giao thông trọng điểm này.
Với vị trí chiến lược quan trọng đó, Ngã ba Cò Nòi trở thành trọng điểm đánh phá của không quân Pháp. Chúng cho rằng: Việc ngăn chặn và cắt dứt con đường vận tải, tiếp tế về mọi mặt của hậu phương Miền Bắc cho chiến trường Điện Biên Phủ là vấn đề sống còn của quân đội viễn chinh Pháp tại Việt Nam. Chính vì vậy, từ cuối năm 1953, chúng đã huy động tối đa lực lượng không quân và hỏa lực để bắn phá ác liệt, suốt ngày đêm với mật độ ngày một dày đặc hơn, qui mô bán kính ngày một lớn; trung bình cứ 13 phút địch lại ném bom bắn phá một lần. Có ngày chúng ném xuống đây 300 quả bom phá, bom nổ chậm, bom Na Pan, bom bướm, với trọng lượng 69 tấn thuốc nổ. Không chỉ tập trung đánh phá ngã ba Cò Nòi, không quân Pháp còn đánh phá rộng ra khu vực xung quanh nhằm phá hủy kho tàng vũ khí, lương thực, lán trại trú quân và sát hại bộ đội, dân công, lực lượng thanh niên xung phong của ta làm nhiệm vụ phục vụ chiến đấu tại trọng điểm này.
Lực lượng Thanh niên xung phong Việt Nam ra đời tháng 7/1950 với nhiệm vụ sửa đường, đảm bảo giao thông liên lạc, vận chuyển lương thực, vũ khí cho mặt trận, xây dựng các điểm kho tàng, lán trại trú quân cho bộ đội, dân công, phá bom mở đường giao thông...
Với tinh thần cả nước phục vụ cho chiến dịch Điện Biên Phủ, khẩu hiệu xuyên suốt chiến dịch của quân và dân ta là: "Tất cả cho tiền tuyến, Tất cả để chiến thắng". Tổng đội Thanh niên xung phong Việt Nam đã giao nhiệm cho đội Thanh niên xung phong 40 trực tiếp bám trụ phục vụ tuyến đường từ Yên Bái đến ngã ba Cò Nòi.
Đội Thanh niên xung phong số 40 gồm 10 đại đội với tổng quân số khoảng 1.500 người; trực tiếp làm nhiệm vụ tại trọng điểm ngã ba Cò Nòi là các đại đội 300, 301, 303 và 403. Cũng như lực lượng thanh niên xung phong làm nhiệm vụ ở các tuyến đường trọng điểm nối thông với chiến trường Điện Biên Phủ, lực lượng Thanh niên xung phong chiến đấu và phục vụ chiến đấu tại Ngã ba Cò Nòi luôn phải hứng chịu những trận mưa bom ác liệt, dai dẳng và cường độ ngày một tăng. Mặt đường khu vực này luôn bị bom đạn địch cày nát, những trận mưa đổ xuống liên tục làm cho mặt đường nhão nhoét, trơn lầy gây rất nhiều trở ngại, khó khăn cho việc sửa chữa, giải phóng mặt đường cho người và phương tiện giao thông đi lại qua trọng điểm này. Để đối phó với âm mưu, thủ đoạn của địch sử dụng bom nổ chậm để sát thương lực lượng thanh niên xung phong khi làm nhiệm vụ giải phóng mặt đường, đội Thanh niên xung phong 40 luôn cắt cử hai người quan sát mỗi khi có máy bay địch đến oach tạc. Nhiệm vụ chính là định lượng số bom địch ném xuống, xác định rõ số lượng, vị trí số bom chưa nổ để vô hiệu hóa, giải phóng đường và bảo đảm tính mạng cho lực lượng thanh niên xung phong khi làm nhiệm vụ. Tại các điểm lầy lội, trơn trượt, anh em đã lấp đá hộc xuống, lấy cây rừng ghép lại với nhau bằng hệ thống cọc giữ để tạo được mặt phẳng đảm bảo cho xe đi lại thuận lợi sau mỗi trận mưa.
Dưới mưa bom, bão đạn, lực lượng thanh niên xung phong ở ngã ba Cò Nòi vẫn hiên ngang ngẩng cao đầu trực diện với kẻ thù, làm nhiệm vụ vẻ vang mà Đảng, Nhà nước đã giao phó. Chiến công thầm lặng của các đồng chí đã góp phần quan trọng vào thắng lợi chung của chiến dịch Điện Biên Phủ “Lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”; quá trình tham gia phục vụ chiến dịch đã có 100 thanh niên xung phong Đội số 40 hy sinh anh dũng tại ngã ba lịch sử này, góp phần tô thắm thêm trang sử vàng oanh liệt của lực lượng Thanh niên xung phong Việt Nam.
Để đời đời ghi nhớ công ơn các liệt sỹ thanh niên xung phong tại Ngã ba Cò Nòi lịch sử. Được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, UBND tỉnh Sơn La, Trung ương Đoàn Thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh, Ngã ba Cò Nòi được qui hoạch trở thành một địa danh lịch sử ghi dấu chiến công trong chiến dịch Điện Biên Phủ. Di tích được Bộ Văn hóa Thông tin công nhận xếp hạng Quốc gia năm 2004.
Từ đó đến nay, di tích lịch sử này đã trở thành trung tâm giáo giáo dục truyền thống cho nhân dân và các tour du lịch văn hóa hướng về cội nguồn. Ngày 21/4/2000 UBND tỉnh Sơn La quyết định khởi công xây dựng cụm Tượng đài thanh niên xung phong và được khánh thành ngày 7/5/2002. Tượng đài xây dựng trên diện tích 20.000 m2, gồm nhóm tượng 3 nam thanh niên xung phong ở tư thế khác nhau được tạo từ chất liệu đá xanh. Tượng cao 12 m, được đặt trên bệ một khối đá nặng 280 tấn. Cùng với nhóm tượng đài, còn có hai bức phù điêu thể hiện hình ảnh toàn dân ra trận chiến đấu chống thực dân Pháp. Mỗi bức phù điêu có diện tích 42 m2, nặng 52 tấn, được phủ bằng kim loại. Bức phù điêu bên phải thể hiện nội dung: "Tất cả cho tiền tuyến", bức phù điêu bên trái thể hiện nội dung: "Tất cả để chiến thắng”, tái hiện lại hình ảnh quân và dân ta hăng hái chi viện cho chiến trường Điện Biên Phủ, thể hiện sức mạnh, ý chí quật cường của lực lượng thanh niên xung phong Việt Nam “Quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh”.
