Lễ Kin Pang Then của người Thái trắng

Người Thái ở Sơn La có 2 ngành: Thái Trắng cư trú chủ yếu ở huyện Quỳnh Nhai và Thái Đen cư trú hầu khắp 12 huyện, thành phố của tỉnh; ngoià ra, còn một số nhóm Thái địa phương như: Thái Đen ở huyện Yên Châu; Thái trắng ở các huyện: Phù Yên, Bắc Yên, Mộc Châu, Vân Hồ, Mường La.

Trước đây, người Thái trắng cư trú chủ yếu ở các xã của huyện Quỳnh Nhai, họ cùng nhóm với người Thái trắng ở Mường So (Phong Thổ, Lai Châu và Mường Lay, Điện Biên). Thực hiện công cuộc di dân tái định cư nhường đất cho công trình thủy điện Sơn La, huyện Quỳnh Nhai đã phải di chuyển hơn 4.000 hộ dân ra khỏi vùng lòng hồ thủy điện, trong đó có nhiều bản làng của người Thái trắng. Họ di chuyển và tái định cư với nhiều hình thức: di vén, di chuyển nội huyện, nội xã, di chuyển đến các huyện như: Mai Sơn, Yên Châu, Thuận Châu và thành phố Sơn La.

Sau cuộc di dân, tái định cư thủy điện Sơn La mặc dù ở nguyên bản cũ, di vén, di chuyển nội huyện hay đến các huyện khác và thành phố Sơn La thì các phong tục, tập quán, nghi lễ của đồng bào vẫn được gìn giữ và phát huy. Đặc biệt là Nghi lễ Kin Pang Then vẫn được các ông (bà) Then tổ chức theo định kỳ, nơi nào có Then thì nơi đó tổ chức, có thể tổ chức tại các bản cũ ở Quỳnh Nhai, các con nuôi, họ hàng trở về dự lễ hoặc tổ chức tại các bản mới được di dân đến, các con nuôi và họ hàng sẽ đến dự đông đủ.

Người Thái trắng có 2 loại thầy mo: Gọi là Một và Then. Một và Then có thể là đàn ông hoặc phụ nữ. Một khi thực hành nghi lễ thì cần một người thổi sáo trợ giúp Một (pí Một) trong quá trình tiếp xúc với thần linh, đi tìm các linh hồn lạc, không dùng các loại nhạc cụ khác, lời cúng được nói bình thường, hàng năm Một tổ chức Nghi lễ Kin Pang (To Pang). Then khi thực hành nghi lễ cần có đàn tính trợ giúp (có thể do một người đàn ông gảy đàn trợ giúp hoặc do Then tự gảy), một người phụ nữ lắc quả nhạc (mák hính) liên tục, lời cúng theo thể loại hát then.

Then của người Thái trắng thuộc tất cả các bài cúng các loại ma, biết một số cây thuốc chữa bệnh, biết hát Then và đối đáp giỏi, biết nhiều loại hồn ma trên trời, dưới đất, sông, rừng... Họ được coi như người của trời (Then) được cử xuống trần gian để cứu người trần khỏi ốm đau, bệnh tật, được dân bản tín nhiệm, biết làm phép thuật, có khả năng giao tiếp với thần linh, với các lực lượng siêu nhiên.

Khi Then cúng khỏi ốm cho người bệnh, những người bệnh đó xin được nhận làm con nuôi và những ông Then càng chữa khỏi cho nhiều người bệnh, làm nghề càng lâu năm, có nhiều uy tín càng có nhiều con nuôi. Định kỳ, hàng năm hoặc 2-3 năm/lần Then tổ chức lễ cúng và gặp mặt các con nuôi vào một ngày nhất định trong thời gian đầu năm mới (Khoảng từ mùng 3-10 Tết). Lễ cúng đó gọi là lễ cúng mừng con nuôi (Kin Pang Then).

Trong lễ Kin Pang Then, Then cùng với Sao Chay và Báo Khỏa đi lên Mường trời mời ông Then và các vị thần linh ở trên trời xuống vui chơi, ăn lễ của các con nuôi, phù hộ cho các con nuôi. Trong nghi lễ, lời cúng của Then được thể hiện bằng lối hát then truyền thống của người Thái trắng; Then, Sao Chay, Báo Khỏa và các con nuôi dâng lễ vật lên Then và các vị thần linh, tổ chức các trò diễn, điệu múa, lời hát để làm cho Then và các vị thần linh được vui.

Nghi lễ Kin Pang Then là do Then tổ chức, có sự trợ giúp của Báo Khỏa, Sao Chay, các con nuôi và bà con dân bản. Nghi lễ cúng mời Then và các vị thần linh trên trời về dự lễ, cùng vui với các con nuôi, hưởng lễ của các con nuôi dâng lên. Đồng thời Then cũng cúng cầu Then và các vị thần linh về dự lễ, vui chơi, ăn lộc của các con nuôi thì phù hộ cho các con nuôi, bà con dân bản khỏe mạnh, sung túc, mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt, bội thu.

Nghi lễ được tổ chức hàng năm hoặc 2,3 năm/lần, thường tổ chức từ mùng 2-10 tháng Giêng âm lịch tùy thuộc vào từng Then. Tuy nhiên, không được tổ chức sau rằm tháng Giêng vì họ quan niệm sau Rằm trên mường trời mọi người cũng phải đi làm không xuống dự lễ được.

Mỗi năm Then cúng cho rất nhiều người và những người nào khỏi ốm đều xin được làm con nuôi của Then. Do số lượng con nuôi đông, nhiều dân tộc và ở nhiều nơi nên Then phải lựa chọn và ấn định ngày tiến hành nghi lễ để các con nuôi biết về dự. Trước đây, họ có thể báo tin cho nhau qua các phiên chợ, qua những người quen, hiện nay có thể gọi điện.

Nghi lễ được tổ chức tại nhà của ông (bà) Then.

Thành phần tham gia, gồm: 01 ông (bà) Then (sau đây gọi chung là Then); 02 người giúp việc: một người đàn ông gảy đàn (gọi là Báo Khỏa), nếu Then biết gảy đàn thì không cần Báo khỏa, Then tự gảy đàn trợ giúp cho mình; một người phụ nữ giúp việc Then (gọi là Sao Chay) trong quá trình thực hiện nghi lễ và lắc quả nhạc (mak hính), người phụ nữ này phải được Then chọn, hợp với việc thực hiện nghi lễ, không phải ai cũng làm được; các con nuôi, họ hàng, con cháu trong gia đình, dòng họ; người dân trong bản.

- Trang trí bàn thờ Then: Trong nhà Then, ngoài gian thờ tổ tiên của gia đình (Clo hóng) thì Then còn phải lập một bàn thờ riêng cùng bên với gian thờ tổ tiên nhưng ở gian cuối cùng (Hỉnh một). Bàn thờ cao khoảng 1,5 m làm bằng khung gỗ, có ba tầng:

Tầng trên cùng: Gác các đồ Then dùng trong quá trình đi tìm hồn được làm bằng gỗ: Đòn, trống nhỏ, thuyền nhỏ, chim én làm bằng gỗ; ve sầu đan bằng tre. Ngoài ra, ở tầng 3 này còn được treo rất nhiều đồng bạc (ngân kăm) làm bằng các vòng tre để Then trả tiền đò và tiêu pha trong khi đi tìm hồn.

Tầng giữa: Để hai bát hương và hai cái nhà gỗ nhỏ thể hiện cho nhà cửa, làng bản. Tầng này thể hiện là trần gian, cuộc sống của con người. Khi cúng tầng này dùng đặt mâm lễ.

Tầng dưới cùng: Để hai cái nhà gỗ nhỏ, đó là nhà của Then và chuồng ngựa của Then. Có một chiếc dây vắt những chiếc áo của những người đến xin cúng. Sau khi cúng khỏi cho người ốm, người nhà sẽ mang một số lễ vật đến tạ ơn và lấy chiếc áo đó về. Người Thái quan niệm, hồn chính của mỗi người đều trú ngụ trong áo, vì vậy mỗi khi ốm đau, họ thường mang áo nhờ thầy cúng xem cho, bị bệnh gì, cúng như thế nào?

Khi chuẩn bị làm lễ Kin Pang Then, Then sẽ trang trí lại bàn thờ cho thật đẹp mắt.

Ngoài ra, Then có một số dụng cụ phục vụ cho quá trình thực hiện các nghi lễ được để trong một chiếc túi gồm: răng nanh lợn rừng, hòn đá cuội đen, mẩu nam châm nhỏ, dao nhọn hoặc thanh kiếm, quạt giấy, quả nhạc, gương, khăn mặt…

Trang phục của Then khi làm lễ cúng: Then mặc trang phục truyền thống của người Thái, quấn một chiếc thắt lưng, đội mũ vải thêu hoa văn rực rỡ.

- Chuẩn bị đồ lễ: Từ sáng sớm ngày tổ chức lễ hội, người nhà Then đã mổ lợn, gà, đồ xôi chuẩn bị các mâm lễ cúng:

Mâm lễ cúng tổ tiên, gồm: Lợn được mổ (con to hay nhỏ tùy thuộc vào điều kiện của nhà Then, hoặc 1 đôi gà nếu bố mẹ Then còn sống, nếu bố mẹ Then đã chết bắt buộc phải mâm cúng phải có lợn), luộc chín, sắp đủ các bộ phận thành hình một con lợn đang nằm: Thủ, 4 chân, xương sống, xương sườn, thịt, nội tạng; bày các lễ vật khác xung quanh như: Xôi, bánh kẹo, mía, chuối, nước trắng, đồ chấm, 4 chén rượu. Mâm lễ này do chủ nhà tự sắp xếp và đưa vào gian thờ tổ tiên.

- Mâm lễ cúng Then, đặt ở tầng 2 của bàn thờ Then, gồm 2 con gà (1 trống, 1 mái) được luộc chín, 2 gói xôi, 1 cặp bánh trưng gù, 2 gói bánh kẹo, 1 nải chuối, 1 chai rượu,  2 cây mía đặt 2 bên bàn thờ. Mâm này do người nhà và Then sắp xếp.

- Mâm lễ cúng tổ nghề (gọi là Pan cai): được đặt trước bàn thờ Then ở Hỉnh một, những lễ vật mà Then dâng lên tổ nghề (Then và các vị thần linh trên trời), cúng cầu cho các con nuôi: Mâm được trải lót một sải vải bông trắng, trên mâm có: gạo, vòng tay bạc, nanh lợn rừng, trứng gà sống, gương, lược, nước, rượu, trầu cau…các đồ nghề của Then.

Ngoài chuẩn bị đồ lễ thì các con nuôi cũng chuẩn bị những đạo cụ cho việc vui chơi và múa: ống tre, cày, bừa bằng gỗ, hạt bông, các loại nhạc cụ.

Ngày thứ nhất: Sau khi người nhà Then chuẩn bị Lễ vật xong, Then và Sao Chay sắp lễ rồi bắt đầu tiến hành các nghi lễ cúng. Lúc này, các con nuôi cũng bắt đầu đến đặt lễ (người ở xa có thể đến từ đêm hôm trước).

          Lễ cúng tổ tiên: Nếu bố Then còn sống thì Then nhờ bố cúng giúp (lễ vật phải có đôi gà hoặc lợn), nếu bố Then chết rồi thì Then tự cúng (lễ vật phải có lợn). Mâm này phải được cúng đầu tiên để xin phép tổ tiên cho được tổ chức Nghi lễ Kin Pang Then, cho phép mời Then và các vị thần linh trên trời về vui chơi, hưởng lễ. Bài cúng ngắn gọn với ý nghĩa: Xin phép được tổ chức Nghi lễ Kin Pang then được thuận lợi, cầu mong cho tổ tiên phù hộ cho con cháu khỏe mạnh, làm ăn phát đạt, năm mới nuôi lợn gà đều tốt, mùa màng bội thu…Khi Then cúng thì vợ (chồng) Then và các con phải ngồi quì sau lưng, cúng xong, con cháu cùng với Then cúi lạy tổ tiên, sau đó Then quay mặt lại để các con cháu tạ lễ Then.

Lễ cúng này Then cùng Sao Chay, Báo Khỏa đi lên Mường Trời mời Then và các vị thần linh trên trời xuống vui chơi và hưởng lộc của các con nuôi. Lễ cúng này được thực hiện trước bàn thờ Then và mâm lễ Pan Cai.

Then mặc trang phục truyền thống, thắt lưng, đội mũ, cầm quạt để bắt đầu lễ cúng. Đường đi lên trời rất vất vả, qua nhiều con đường, sông, suối…nên khi Then hát, Báo Khỏa (ngồi bên trái của Then) phải đánh đàn tính, Sao Chay (ngồi bên phải Then) lắc quả nhạc liên tục để trợ giúp cho Then trong quá trình lên Mường Trời.

          Then vừa hát cúng đi lên mường trời, vừa quạt liên tục, vừa uống nước, hút thuốc, mời Sao Chay, Báo Khỏa cùng hút thuốc, uống nước trong quá trình đi lên Mường trời. Bài hát cúng rất dài miêu tả quá trình lên mường trời của Then, Then mời Then và tất cả mọi người trên mường trời xuống dự lễ. Lời hát của Then lúc trầm, lúc bổng, có lúc rất mệt nhọc, có lúc rất vui vẻ…thể hiện các trạng thái cảm xúc của Then trong quá trình đi mời.

          Lễ cúng cho các con nuôi

          Sau khi cúng mời được Then và các vị thần linh trên trời về dự lễ, Then bắt đầu cúng cho các con nuôi.

          Các con nuôi đến, sắp lễ theo thứ tự, có bao nhiêu con nuôi đến thì Then lần lượt cúng cho từng người một. Các con nuôi đến đều dâng lễ vật (có thể chuẩn bị sẵn ở nhà hoặc đến nhà Then chuẩn bị). Lễ vật của mỗi người con nuôi: Được chia làm hai loại:

- Loại con nuôi mới (mới làm con nuôi 1-2 năm): Lễ vật phải nhiều hơn.

- Loại con nuôi lâu (từ 3 năm trở lên): Lễ vật ít hơn nhưng ít nhất là 1 con gà từ 0,5 - 1kg,  2 gói cơm (hoặc xôi), 2 chiếc bánh trưng, 1 chai rượu.

          Trong mỗi mâm lễ không thể thiếu các sợi chỉ được se lại để Then làm phép cầu may cho các con nuôi.

Nếu con nuôi nào khá giả có thể đặt thêm nhiều lễ. Có con nuôi mới có thể đặt lễ cả lợn hoặc dê. Khi đến nhà Then, mỗi con nuôi tự sắp một mâm cúng, Then cúng cho từng con nuôi một.

Các mâm lễ này được đặt dưới sàn nhà, trước gian thờ Hỉnh một. Then cùng Báo Khỏa, Sao Chay ngồi quay lưng lại bàn thờ Then, quay mặt về phía các con nuôi để thực hiện nghi lễ.

Đầu tiên, Then cúng cho vợ (chồng), các con của Then (cũng đều là các con bệnh được Then chữa khỏi), sau đó lần lượt đến các con nuôi khác.

Họ đặt lễ và quỳ trước mâm lễ, hướng mặt vào Then. Then cúng cầu cho vợ, các con khỏe mạnh, gặp nhiều may mắn, làm ăn phát đạt, nuôi được nhiều gia xúc, gia cầm. Trong khi Then hát cúng, tay vẫn quạt liên tục, Bảo Khỏa gẩy đàn tính, Sao Chay vừa lắc quả nhạc, vừa phục vụ Then. Cúng cầu xong, Then mời con nuôi mỗi người một chén rượu, mọi người uống xong, Then lấy sợi chỉ trên mâm buộc vào cổ cho từng người, buộc xong cho mỗi người Then lại ngậm 1 ngụm rượu, phun nhẹ vào sợi dây chỉ, cầu phúc cho họ. Sau đó, Then lấy kiếm chọc nhẹ vào các lễ vật của con nuôi đưa lên mũi ngửi để kiểm tra, xem xét lễ vật, con nuôi đó năm nay thế nào, nếu được, Then nói với Sao chay dọn lễ, Sao Chay sẽ gửi lại một phần lễ cho con nuôi, còn lại cất lộc cho Then.

          Cúng cho các con nuôi đến trưa. Then và người nhà sắp mâm để mời con nuôi và bà con dân bản ăn cơm, chuẩn bị một số đồ dùng cho trò chơi: Cày, rìu, hạt bông... Mời mọi người ngồi vào mâm ăn cơm, uống rượu no say thì chuyển sang tham gia các trò diễn.

          - Trò mưa đá, hái nấm: Then hát xin trời cho mưa xuống để cho mùa màng tươi tốt; Dùng hạt bông tung lên giả làm mưa đá, mưa xuống thì nấm mọc lên; Khi nấm mọc lên thì đi hái nấm. Trò chơi này có thể do nhiều người tham gia, mọi người có thể ngồi nguyên vị trí, người này quay sang véo vào tai người kia như là hái nấm, sau đó có thể rời khỏi vị trí đuổi nhau để véo tai nhau. Đây là trò diễn rất vui nhộn.

- Trò ong đốt: Khi Then và Sao Chay véo tai mọi người chơi trò hái nấm thì mọi người phản ứng lại bằng cách cấu vào Sao Chay và Then giả làm ong đốt. Sau đó mọi người đuổi nhau chuyển từ vặt tai hái nấm sang cấu vào nhau giả làm ong đốt.

          - Trò cày ruộng: Diễn tả lại cảnh lao động, sản xuất. Sao Chay đi trước cầm cày, Then đi sau, hai người vừa đi xung quanh nhà, vừa diễn tả động tác cày ruộng. Đồng thời Then vừa hát lời cầu xin cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, con cháu ấm no. Trò diễn này cũng dăn dạy mọi người chăm chỉ công việc nhà nông, biết ơn tổ tiên, thần linh, biết ơn lao động đã làm cho con người ấm no.

- Trò chặt cây hái nấm: Then và Sao Chay lại tiếp tục diễn trò chặt cây hái nấm. Dùng chiếc rìu tượng trưng chặt cho cây đổ xuống, nấm mọc lên và cùng hái nấm. Trò diễn về thu hái lâm thổ sản.

          Sau các trò chơi mọi người lại tiếp tục ăn cơm, uống rượu.

          Buổi chiều, Then và Sao Chay, Báo Khỏa lại tiếp tục cúng cho các con nuôi.

          Buổi tối, mọi người cùng ăn cơm tối, uống rượu cần và tham gia các điệu múa nghi lễ gọi là Xe then, các điệu múa này được cho là hình thành rất nhiều các điệu múa biểu diễn sau này. Khi chiêng, trống nổi lên, mọi người vừa uống rượu cần vừa múa. Có rất nhiều điệu múa trong lễ hội này:

          Múa khăn: Những người phụ nữ dùng những sải vải mà con nuôi mang đến làm khăn để múa theo nhạc chiêng trống.

          Múa quả nhạc (mák hính): Những người phụ nữ với những chùm chuông nhỏ vừa lắc chuông, vừa múa theo nhịp chiêng, trống.

          Múa chọi gà (tó cáy): Từng đôi nam nữ múa với nhau.

          Múa tăng bu, xòe vòng: Đây là điệu múa tập thể mà tất cả mọi người đều có thể tham gia.

          Các điệu múa được diễn ra từ chập tối đến đêm, ngoài các điệu múa nghi lễ thì mọi người chủ yếu xòe vòng, tăng bu cho đến khi ai nấy đều mệt thì về nhà ngủ, phần hội kết thúc.

          * Ngày thứ hai:

          Then tiếp tục cúng cho các con nuôi, con nuôi nào đến lúc nào thì cúng lúc đó. Ngày thứ hai chỉ cúng cho con nuôi, không tổ chức phần hội nữa, ông Then nào nhiều con nuôi thì lễ cúng cho các con nuôi có thể kéo dài tới 3 - 4 ngày.

Khi cúng hết cho các con nuôi, Then và Báo Khỏa, Sao Chay quay vào bàn thờ Then cúng Lễ cuối cùng đó là tiễn Then và các vị các thần linh về trời, kết thúc Nghi lễ Kin Pang Then.

Nghi lễ Kin Pang Then là một nghi lễ quan trọng trong đời sống tâm linh của người Thái trắng, đã xuất hiện rất lâu đời và tồn tại cho đến nay, nghi lễ có phần lễ và phần hội đan xen.

Phần lễ: Then cúng khấn và mời các vị tổ tiên, các vị thần linh và Then trên trời về dự lễ, chơi vui, hưởng lộc của các con nuôi, phù hộ cho các con nuôi khỏe mạnh, nuôi được nhiều gia xúc, gia cầm, cầu mong cho bản làng không bị dịch bệnh, mưa thuận, gió hòa, con người gặp nhiều may mắn, bình an.

Phần hội: là các trò diễn tái hiện lại cuộc sống hàng ngày, lao động sản xuất, các điệu múa nghi lễ, múa tập thể để nhằm làm cho Then và các vị thần linh được vui.

Nghi lễ Kin Pang Then của người Thái trắng ở tỉnh Sơn La được tổ chức định kỳ, mang tính cộng đồng cao, được duy trì theo phong tục truyền thống, được đông đảo bà con ủng hộ. Nghi lễ cầu cho con người luôn khỏe mạnh, mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, vạn vật sinh sôi, nảy nở; Là dịp để các con nuôi về thăm Then, dâng lễ, nhắc nhở các con nuôi nhớ công ơn của thầy.

- Nghi lễ góp phần gìn giữ các giá trị văn hóa - nghệ thuật:

+ Các trò diễn: Miêu tả các thao tác về sản xuất nông nghiệp, bảo vệ mùa màng, cầu mưa, cầu mùa, là cầu nối để các thầy mo gặp gỡ được các thần linh…để nhắc nhở các thầy mo nhớ về tổ nghề, cầu mong cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, đồng thời tạo ra tiếng cười vui vẻ, thoải mái cho những người tham gia nghi lễ, tạo sự gần gũi, xua tan nỗi mệt nhọc của cuộc sống thường nhật, cho tinh thần con người được thăng hoa.

+ Các điệu múa: Theo tiếng nhạc rộn ràng của các loại nhạc cụ truyền thống: Trống, Chiêng, chũm chọe, bẳng bu, tính tẩu, quả nhạc…mọi người say xưa các điệu múa nghi lễ và múa tập thể…vừa tạo không khí vui tươi, đón mừng các thần linh, vừa tạo không khí hào hứng cho những người tham gia.

- Lễ vật cũng như trình tự, thủ tục, nội dung của Nghi lễ Kin Pang Then tương đối đơn giản, ngoài các lễ vật của ba mâm lễ chính chủ nhà chuẩn bị để cúng thần linh, cúng Then do gia chủ nuôi được, thì các mâm lễ của các con nuôi cũng tùy tâm, điều kiện để dâng. Đồ lễ sau khi các con nuôi dâng lên, chủ nhà lại tổ chức mời cơm những người dự lễ để thêm phần đoàn kết, tinh thần phấn khởi. Mỗi nội dung trong phần lễ, thầy mo đều cúng khấn mong muốn các vị thần linh, Then trên trời về hưởng lễ của Then, các con nuôi dâng lên để cầu mong các vị thần linh phù hộ cho các con nuôi, dân bản khỏe mạnh, mưa thuận, gió hòa, mùa màng tươi tốt bội thu, gia súc sinh sôi.

Nghi lễ Kin Pang Then vẫn được cộng đồng người Thái trắng ở Sơn La duy trì, nơi nào có Then thì nơi đó vẫn được tổ chức hàng năm hoặc định kỳ, là một tín ngưỡng không thể thiếu đối với những người làm Then, các con nuôi, bà con dân bản. Ngày nay, do cuộc sống đầy đủ hơn nên lễ vật của Then cũng như lễ vật của các con nuôi cũng đầy đặn, phong phú hơn. Nghi lễ Kin Pang then đang được bảo tồn rất tốt, không có nguy cơ bị mai một và được cộng đồng người Thái trắng, tỉnh Sơn La cam kết bảo vệ, được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công bố Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia tại Quyết định số 2726/QĐ-BVHTTDL ngày 30/9/2020.